Özbek Türkçesinde isimden isim yapım ekleri

Abstract

Bu çalışma, eklemeli bir dil olan Türk dili ailesinin Karluk kolunun üyelerinden Özbek Türkçesinde kullanılan isimden isim yapım ekleri ve bu eklerin türetim gücü ile işlevlerini ele almaktadır. Sözcük yapımı, sözcük türünü değiştirme, anlam genişletme ve sözcüğün sözdizimsel yapıda kullanılmasını sağlayan eklerden sözcük işletim ekleri dışında kalan ekler, bu çalışmanın konusudur. Çalışmada Özbek Türkçesi üzerine yapılan gramer çalışmalarında isimden isim yapım ekleri olarak ele alınan bütün ekler listelenmiş; bu eklerle türetilmiş olup Özbek Türkçesinin en kapsamlı sözlüklerinden biri olan Oʻzbek Tilining Izohli Lug’ati’ne giren bütün türemiş isimler tespit edilmiş ve aldığı eklere göre sınıflandırılmıştır. Böylece eklerin işlevselliği sayısal değerlerle somutlaştırılmıştır. İsimden isim yapım ekleri, Türkçe ve yabancı ekler olarak iki başlık altında değerlendirilmiş ve her bir ekin işlevi tanık cümlelerle çalışmada verilmiştir. Eş zamanlı yöntemle incelenen bu eklerin tarihsel süreçteki durumlarına da değinilmiştir. Özbek Türkçesinde kullanılıp Türkiye Türkçesinde kullanılmayan ekler ve -varsa- Türkiye Türkçesinde olmayan işlevler de ilgili başlık altında belirtilmiştir. Çalışmanın sonunda türemiş isimlerin aldıkları isimden isim yapım eklerine göre sınıflandırılmış listesi ve bu isimlerin sözlüğü de yer almaktadır. Bu çalışmayla Özbek Türkçesindeki isimden isim yapım ekleri ve bunların işlevlerinin belirlenmesi sonucunda Türkiye Türkçesiyle benzer ve farklı olan yapı ve kullanımların ortaya konması amaçlanmıştır.

This study examines the nominal derivational affixes used in Oʻzbek Turkish, a member of the Karluk branch of the Turkic language family, and their derivational power and functions. The focus of this study is on affixes other than those used for word formation, changing word types, expanding meanings, and enabling syntactic structure, which are specifically considered as nominal derivational affixes. The study lists all the affixes identified as nominal derivational affixes in grammar studies of Oʻzbek Turkish; it also identifies and classifies all derived nouns that are included in one of the most comprehensive dictionaries of Oʻzbek Turkish, the Oʻzbek Tilining İzo’hli Lug’ati. Thus, the functionality of these affixes is concretized with quantitative values. Nominal derivational affixes are evaluated under two headings: Turkish and foreign affixes, with each affix's function illustrated with example sentences. The historical context of these affixes, examined synchronously, is also addressed. Affixes used in Oʻzbek Turkish but not in Turkish Turkish, as well as any functions not present in Turkish Turkish, are noted under the relevant heading. At the end of the study, a classified list of derived nouns based on the nominal derivational affixes they have taken and a dictionary of these nouns are also provided. The aim of this study is to identify the similarities and differences in structures and usages between Oʻzbek Turkish and Turkish Turkish by determining the nominal derivational affixes and their functions in Oʻzbek Turkish.