Kısaltmalar, kırpma sözler ve yapı özellikleri

Abstract

Kısaltma sözler, özellikle belirli sahalarda (spor, bilim, sanat, teknik vb.) sıklıkla kullanılmaktadır. Gelişen dünyanın ve gelişip değişen dilin bir sonucu olarak ortaya çıkan kısaltma sözler, bilgi/kavram üreten çağdaş dillerde çok çeşitli yollarla oluşmaktadır. Hızlı üretim ve sembolleşmenin neticesinde kalıplaşarak dilin söz unsuru hâline gelirler. Terim sözlükleri ve kısaltma dizinleri hariç olmak üzere söz varlığında pek yer verilmeyen kısaltmalar, günümüzde kimi dillerin sözlüklerinde madde başı olarak yer edinmeye başlamıştır. Dilin canlılık özelliğine bağlı olarak sözlük teorisinde de gelişmeler yaşanmakta ve sözlükler güncellenmeye ihtiyaç duymaktadır. İngilizce terminolojide kısaltma için „acronym‟ ve „abbreviation‟ olmak üzere iki ayrı karşılık bulunmaktadır. Türk dil bilimi terminolojisinde ise „kısaltma‟ (abbreviation) bilgisi genel olarak kabul edilmiş olup „kırpma söz‟ (acronym) bilgisi bu terimin alt başlığı olarak değerlendirilmektedir. Her iki kavrama ait unsurlar, genelde sözlük bilgisi açısından ele alınmayarak yazım kılavuzlarında kısaltmalar dizini içerisinde yer almıştır. Ancak kimi sözler zaman içerisinde yalnızca belirli bir sahaya ait olmaktan çıkarak genel dilin söz unsuru hâline gelmiştir. Örneğin; „AVM < Alışveriş Merkezi‟, „EYP < El Yapımı Patlayıcı‟, TOMA < Toplumsal Olaylara Müdahale Aracı‟ gibi kimi kavramlar, basın ve tabela dilinin tesiriyle günlük dilde de kullanılmaktadır. Hem yazı dilinde hem de konuşma dilinde olmasına karşın; bu sözlerin bir kısmı yalnızca yazım kılavuzlarında sıkışıp kalmış ve sözlüklerde yer edinememiştir. Hâlbuki kurum, kuruluş adlarının dışında yer alan ve belirli bir bilgi yüküne sahip olan bu sözlerin, kaynaklarını teşkil eden söz gruplarından uzaklaşarak özgün bir fonetik sembolizasyon kazandıkları anlaşılmaktadır. Bu yönden bu tür örneklerdeki kısaltmaların ve çeşitli söz gruplarının kırpılmasıyla oluşan kırpma sözlerin sözlüklerde yer bulmayışı bu çalışmada tartışılmıştır. Zaman içerisinde söz gruplarının sadece baş harflerinden elde edilen kısaltma şekilleri, günümüzde farklı biçimlerde meydana getirilmektedir; bundan da bugünkü kısaltma ve kırpma sözlerin yapısal açıdan çeşitlendiği anlaşılmaktadır. Nitekim bu yönden de hem Türkiye Türkçesinden hem de Rusça ve İngilizce gibi kimi dünya dillerinin söz varlıklarından elde edilen misaller için yapısal bir analiz hazırlanmış olup söz konusu yapım yollarına işaret edilmiştir.

Abbreviations are frequently used in particular areas (sport, science, art, technique etc.). Abbreviations which occur as a conclusion of developing world and changing and developing language, occur in different ways in modern languages, produced information/concepts. As a result of fast production and symbolization, they will be lexica of a language by taking a fixed form. Abbreviations which can not find enough place in vocabulary except for glossary of terms and abbreviations indexes, start to takes part in vocabularies of some modern languages as lexical entry. Depends on vitality feature of language, developments are taking place in vocabulary theory and dictionaries need to be updated. In English terminology, there are two different corresponds of Kısaltma “acronym” and “abbreviation”. In Turkish linguistics terminology, abbreviation is accepted in generally and acronym is evaluated as a subheading of this term. All of the elements belongs to these two terms, find place in abbreviation index of spelling dictionary but not in terms of lexicography. But some words have become a common word element of the language by not belonging in any fields. For example, „AVM –shopping center, EYP- hand made explosive, TOMA- a vehicle which steps in social situations‟ such as these concepts take place in daily language with the affect of press and signboard. Although these kinds of words are both in written language and spoken language, some of these words were trapped in spelling dictionary and could only find a place in the dictionary. Whereas these words having a specific knowledge load and taking place except in organizations and institutions names are understood that they are gaining a special phonetic symbolization by moving away from the phrases that form the roots. Therefore particularly abbreviates in these kinds of examples and also clipped words consist of being clipped of different phrases, finding no places in dictionary are discussed in this study. In the course of times abbreviation forms obtained from only capital letters of phrases are come out in different forms nowadays. We understood from that today‟s abbreviations and clipped words are constructionally varied. Hence, from this point, constructional analysis were set up for the examples which are obtained from both Turkish and vocabulary of some world languages like English, Russian and construction methods are pointed out in the words in question.