Hayriyye ve Lutfiyye tesirinde yazılmış bir mesnevi: Kilisli Hâmî’nin nasihat-nâme’si

Abstract

İnsanları doğruya ve iyiliğe yöneltmek, topluma faydalı, ahlaklı fertler yetiştirmek maksadıyla yazılan eserlere nasihat-nâme denir. Arapça “nasaha” kökünden türemiş “pend, öğüt ve mev’iza manalarına gelen “nasihat” kelimesi ile Farsça, “kitap, mektup, ferman” manalarına gelen “nâme” kelimesinin birleşmesiyle oluşan “nasihat-nâme”, dinî ahlaki eserlerin genel adıdır. Tarih boyunca, yapılmasında yanlışlık olduğu düşünülen hâl ve davranışlardan insanları alıkoymak maksadıyla çeşitli faaliyetlerde bulunulmuştur. Kuşkusuz bu faaliyetlerden en yaygın olanlarının başında, öğüt verme ve nasihatte bulunma anlayışı gelmektedir. Bundan dolayı nasihatler, toplum düzeninin temini için geçmişte olduğu gibi bugün de bir zaruret teşkil etmektedir. Bu sebeple toplum liderleri, din adamları ve âlimler, nüfuzları altındaki toplumlara sık sık nasihatlerde bulunmuşlardır. İnsanları kötü yollardan sakındırmak, onları iyiye ve helal yola sevk etmek amacıyla yazılan bu eserler, geniş bir konu yelpazesine sahiptir. Pend-nâme ve enderz-nâme gibi isimlerle de anılan nasihat-nâmeler, genelde mesnevi nazım şekli ile kaleme alınmıştır. İslam edebiyatlarında bu türün manzum ve mensur birçok örnekleri mevcuttur. Edebiyatımızda ise bu türde eserler, Türklerin İslamiyet’i kabulüyle beraber ortaya çıkmıştır. Bu süreçten sonra nasihatnâme/pend-nâme türü eserler Cumhuriyet dönemine kadar farklı örneklerle varlığını sürdürmüştür. Yûsuf Has Hâcib’in Kutadgu Bilig ile Edib Ahmed Yüknekî’nin Atebetü’lHakâyık’ı Türk-İslam Edebiyatımızdaki ilk örneklerdir. Anadolu sahasında nasihat-nâme türündeki ilk örnekler ise 13. yüzyılda verilmeye başlanmıştır. Ahmed Fakih’in Çarh-nâme’si, Âşık Paşa’nın Garib-nâme’si ile Yûnus Emre’nin Risâletü’n-nushiyye’si bunların başlıcalarıdır. Son dönemde kaleme alınmış nasihat-nâmelerden biri de 19. yüzyılın sonu ile 20. yüzyılın ilk yarısında yaşamış Kilisli Hâmî’ye aittir. Kilis’te dünyaya gelmiş şairin Babası Abdü’n-nâfi Efendi’dir. Kilisli Hâmî, Kilis’te medrese eğitimine başlamış, daha sonra eğitimi için bir süre Halep’e gitmiştir. Geçimini çiftçilik yaparak sağlayan Hâmî, 1957 yılında vefat etmiştir. Sağırzâde ailesine mensup olan şairin abisi Kilisli Lütfullah Hâzım da kendisi gibi şairdir. Güneydoğu Anadolu’daki Divan Edebiyatı şairlerinden etkilenen şairin şiirlerinde daha çok Nâbî ve Sünbülzâde Vehbî’nin etkisi görülmektedir. Divan Edebiyatı çizgisinde şiirler kaleme almış şairin bir de divançesi vardır. Bu eseri dışında müstakil olarak tespit ettiğimiz “Nasihat-nâme”si altı varaktan oluşmaktadır. Mesnevi biçiminde yazılan eser, 82 beyitten meydana gelmektedir. Eser, Ankara Milli Kütüphane Yazmalar Koleksiyonu’nda 06 Mil Yz A 7729 arşiv numarasıyla kayıtlıdır. İstinsah kaydında 1347/1931 tarihi bulunmaktadır. Nasihat-nâmelerin temel gayeleri nasihat ve öğüt olmakla birlikte, kendi içinde bazı konu çeşitliliği de göstermektedirler. Bu konulardan biri de babaların evlatlarına söyledikleri nasihatlerdir. Bu konuda yazılmış en tanınmış eserler, 17. yüzyıl Divan şairi Nâbî’nin Hayriyye’si ile 18. yüzyıl Divan şairi Sünbülzâde Vehbî’nin Lutfiyye adlı eserleridir. Mesnevi biçiminde kaleme alınmış bu iki eserin ortak özelliği, şair olan iki babanın evlatlarına olan nasihatlerini ihtiva etmesidir. Babaların çocuklarına yazdığı nasihat-nâmelerden bir diğeri de 20. yüzyılın başlarında yazılmış Kilisli Hâmî’nin Nasihat-nâme’sidir. Kilisli Hâmî de bu iki şair gibi gençler için söylenecek bazı nasihatleri oğlu vasıtasıyla vermiştir. Bu çalışmada tek nüshası tespit edilen Kilisli Hâmî’nin Nasihat-nâme’si üzerinde durulacaktır. Evvela müellifin hayatı hakkında bilgi verilecek akabinde ise eserinin şekil ve muhteva özelliklerine değinilecektir. Müellifin nasihat-nâmesini bir taraftan oğluna yazması diğer taraftan ise Nâbî ve Sünbülzâde’nin nasihat anlayışından etkilenmesi sebebiyle eser, Hayriyye ve Lutfiyye mesnevileri ile mukayese edilecektir. Son bölümde ise nasihat-nâmenin transkript edilmiş metni verilecektir.

Works written for the purpose of directing people to the righteousness and goodness and raising moral people and making them beneficial for society are called advice-epistles (nasihat-name). "Advice-epistle", which is formed by the combination of the word "nasihat", which means “recommendation, advice and preach", derived from the Arabic root "nasaha"; and "name", which means "book, letter, epistle" in Persian, is the general name of religious moral works. Throughout the history, various actions have been done in order to prevent people from the attitudes and behaviours considered to be wrong. There is no doubt that the most common of these actions is the understanding of giving recommendation and advise. Therefore, advices necessary today, as in the past, so as to maintain the social order. For this reason, community leaders, clergymen, and scholars often gave advice to the communities under their influence. These works, written to be able to prevent people from doing bad actions and lead them to the good and canonical behaviours and halal path have a wide range of topics. The advice epistles, which are also known by names such as pend-nâme and enderz-nâme, which mean “advice-epistle”, were generally written in mathnawi verse form. There are great number of poetry and prose examples of this genre in Islamic literature. In Turkish literature, such works emerged when the Turks accepted Islam. After this period, works in the type of advice-epistle (pend-name) continued with different examples until the period of Republic Turkey. Yusuf Khass Hâjib's Kutadgu Bilig and Edip Ahmed's Atabat alHaqayik are the first examples of this genre in Turkish-Islamic Literature. In the Anatolian geography, the first works in the type of advice-epistle started to be given in the 13th century. The Charh-name of Ahmet Fakih, the Garİb-name of Ashık Pasha and the Risâletu'nNushiyyah of Yunus Emre are the basic examples of this genre. One of the recently written advice-epistles belongs to Kilisli Hâmî, who lived between the end of the 19th century and in the first half of the 20th century. The poet, whose father’s name is Abdunnâfî Ephendi, was born in Kilis. Kilisli Hâmî started his madrasa education in Kilis; and then went to Aleppo for a while to continue his education. Hâmî, who made his living by farming, passed away in 1957. His elder brother, Kilisli Lutfullah Hâzım, a member of Saghirzâde family, is also a poet like him. Influenced by the poets of Divan Literature in the South-eastern Anatolia, from his poems, the poet was observed to be under the effects of Nâbî and Sunbulzâde Vahbî. The poet, who wrote poems in line with Divan Literature, has a little divan. Apart from his little divan, the poet has also "Nasihat-nâme" (Advice-Epistle), which we have discovered as an independent work, consisting of six leaves. Written in mathnawi form, the work consists of 82 couplets. The work is registered in Ankara National Library Manuscripts Collection with the archive number 06 Mil Yz A 7729. The date 1347/1931 is written in the copy of the work. Although the main purposes of advice-epistles are to counsel and advise to the target readers, they also have variations in subjects within themselves. One of these issues is the advice of fathers to their children. The most well-known works written on this issue are 17th century Divan poet Nâbî's work called “Hayriyye” and 18th century Divan poet Sunbulzâde Vehbî's work named “Lutfiyye”. The common feature of these works, written in the form of mathnawi, is that both contain the advice of the poet fathers to their children. Another advice-epistle written by a father to his child is the one written by Kilisli Hâmî in the early 20th century. Like the two abovementioned poets, Kilisli Hâmî gives some advice to young people through his son. In this study, the Advice-epistle of Kilisli Hâmî, the only copy of which was found, will be focused on. Initially, the information about the life of the poet will be submitted, and then the form and content traits of the work will be emphasized. The work will be compared with Hayriyye and Lutfiyye mathnawis, since the poet both wrote this work in order to advise to his son and also he was influenced by the advice given by Nâbî and Sunbulzâde. In the last section, the Nasihat-nâme will be given with the transcription.