İbadet erteleme: Bir ölçek geliştirme çalışması

Abstract

Bu çalışmanın amacı, yetişkinler için Türkiye’nin dinî kültürel yapısına uygun bir ibadet erteleme ölçeği geliştirmektir. Erteleme hem olumlu hem de olumsuz durumlar için kullanılan bir kavramdır. Bilimsel çalışmalarda genellikle kavramın olumsuz yönü öne çıkarılmakta; kişinin kontrolünde olan ve yapılması gereken bir işin gerektiği zamanda yapılmamasını ifade etmektedir. Erteleme oldukça yaygın bir durumdur ve bireyin hayatının her alanında ortaya çıkabilir. Bilişsel, duyuşsal ve davranışsal olmak üzere üç boyutu olan erteleme konusuyla ilgili ülkemizde ve dünyada birçok çalışma yapılmıştır. Bu çalışmalar genel erteleme, akademik erteleme ve iş erteleme konularına ağırlık vermiştir. İbadet erteleme konusunda ise sınırlı sayıda çalışma yapılmıştır. Konuyla ilgili literatür incelendiğinde, ibadet ertelemeyle ilgili bir ölçek geliştirilmediği fark edilmiştir. İbadet erteleme ölçeği geliştirilmesinin hedeflendiği bu çalışmada, öncelikle konuyla ilgili literatür taranmış, 15 kişiyle derinlemesine mülakat yapılmış ve uzman görüşüne başvurulmuştur. Elde edilen bu veriler ile kişisel gözlem ve tecrübelerden de yararlanılarak ibadet erteleme ile ilgili bir kavram havuzu oluşturulmuştur. Bu kavram havuzundan yararlanılarak 49 maddelik taslak ölçek geliştirilmiştir. Bu aşamada ölçeğin kapsam geçerliliğini; yazım ve ölçme açısından uygunluğunu değerlendirmeleri için çeşitli uzmanların görüşlerine başvurulmuştur. Uzman görüşleri çerçevesinde; 19 madde ölçekten çıkarılmış, 4 madde ölçeğe eklenmiş, ölçme değerlendirme, imla ve dilbilgisi açısından bazı maddeler revize edilmiştir. Bu işlemler sonucunda 34 maddeye düşen ölçek, evreni yansıtacak küçük bir örneklem grubuna anlaşılabilirlik ve doldurma süresinin tespiti amacıyla uygulanmıştır. Bu uygulama sonucunda her eğitim seviyesindeki kişinin, ölçeği 4-5 dakikalık bir zaman diliminde cevaplayabildiği görülmüş ve bir maddenin farklı şekilde anlaşıldığı tespit edilerek düzeltilmiştir. Uygulamaya hazır hâle gelen ölçek, örnekleme sunulmadan önce Kırıkkale Üniversitesi Sosyal ve Beşeri Bilimler Araştırmaları Etik Kuruluna başvurularak onay alınmıştır. İlk uygulama 24.04.2023 ile 11.05.2023 tarihleri arasında gerçekleştirilmiş ve ölçeği farklı demografik özelliklere sahip 400 kişinin uygun şekilde doldurduğu tespit edilmiştir. Katılımcılardan elde edilen veriler “R” programı üzerinde işlem yapmaya imkân veren Jamovi arayüzü ile analiz edilmiştir. Elde edilen verilerin uygunluğu KMO measure of sampling adequacy ve Barlett’s test of sphericity teknikleriyle kontrol edildikten sonra açımlayıcı faktör analizi ve temel bileşenler analizi yapılmıştır. Ayırt edicilik değeri olarak 0,40 düzeyi belirlenmiştir. Analizler sonucunda istenen ayırt ediciliğe sahip olmayan, birden fazla faktöre yakın oranda yük veren veya bir faktörün altında tek kalan maddeler çıkarılmıştır. Böylece 2 faktörlü 14 maddeden oluşan bir ölçek elde edilmiştir. Bu iki faktörün, toplam varyansın %52,6’sını açıkladığı ortaya çıkmıştır. Daha sonra ölçek doğrulayıcı faktör analizi için aynı evrenden alınan farklı bir örnekleme tekrar uygulanmıştır. Bu uygulamada geçerli kabul edilen 399 ölçek üzerinden yapılan analizlerde verilerin doğrulayıcı faktör analizi için uygun olduğu görülmüştür. Doğrulayıcı faktör analizinden elde edilen sonuçlar, açımlayıcı faktör analizinin bulgularını desteklemiştir. Her bir faktör altında yer alan tüm maddelerin birbiriyle uyumlu olup olmadığını kontrol etmek amacıyla güvenirlik analizi yapılmıştır. Cronbach's alfa (0,902) ve McDonald's omega (0,907) yöntemlerinin kullanıldığı güvenirlik analizi, ölçeğin yüksek düzeyde güvenirliğe sahip olduğunu ortaya koymuştur. Sonuç olarak mazeret bulma (8 madde) ve umursamama (6 madde) adı verilen iki boyuta sahip, geçerli, güvenilir ve kuramsal temeli güçlü bir ibadet erteleme ölçeği elde edilmiştir.

The aim of this study is to develop a scale of procrastination in worship for adults that is suitable to Turkey’s religious and cultural structure. Procrastination is a concept used in both positive and negative conditions. Scientific research has generally put forward the negative aspect of this concept by referring it to as a condition in which a person who can do it fails to do something necessary on time. Procrastination is a quite common action that may be observed in every part of an individual. There are several national and international research on procrastination which has three dimensions, namely cognitive, affective, and behavioural. These studies focused on procrastination in general terms, procrastination in academic study, and procrastination at work. A limited number of studies have been conducted on procrastination in worship. The literature review about the subject has shown that there is not any scale developed for it. In this study, which aims to develop a worship postponement scale, firstly the literature review was made, an in-depth review was conducted with 15 persons and expert opinion was taken. A pool of concepts for procrastination in worship was created based on the findings, as well as personal observations and experience. This pool of concepts led to the development of a draft scale of 49 items. At this stage, different experts were consulted to ensure the scale’s content validity and writing and measurement suitability. Expert opinions resulted in the exclusion of 19 items from the scale, the addition of four items to the scale, and the revision of some items for measurement and evaluation, punctuation, and grammar mistakes. The scale was narrowed down to 34 items after these steps and was conducted with a small sample group reflecting the research universe to test its understandability and identify completion time. This practice revealed that persons with any educational background could fill out the scale in 4 to 5 minutes, and one item was corrected after it was identified that it gave way to being misunderstood. Before presenting the final version of the scale to the sample group, permission of the Kırıkkale University, Social Sciences and Humanities Research Ethics Committee was taken through application. The first practice was made between 24.04.2023 and 11.05.2023, and it was identified that 400 persons with different demographic characteristics properly filled out the scale. The findings obtained from the participants were analysed with the Jamovi interface that allows the use of the “R” programme. The suitability of data was checked through the KMO measure of sampling adequacy and Barlett’s test of sphericity techniques, and then exploratory factor analysis and principal components analysis were made. The value of distinctiveness was identified at the 0,40 level. As a result of the analyses, items that did not show the desired level of distinctiveness, whose factor loading was close to more than one factor, or that were the only ones below a factor were removed. The result was a 14-item scale with two factors. It was revealed that these two factors explained 52,6% of the total variance. Then, the scale was reconducted with a different sample group out of the same universe for confirmatory factor analysis. In the analyses made on 399 scales accepted as valid in this practice, it was seen that the data were suitable for confirmatory factor analysis. The results of the confirmatory factor analysis supported the findings of the exploratory factor analysis. Reliability analysis was made to check the conformity of all items under each factor with each other. Cronbach's Alpha (0,902) and McDonald's Omega (0,907) coefficients were employed for the reliability analysis revealing that the scale had a high-level reliability. The final scale of procrastination in worship with two dimensions, namely the making-excuse (8 items) and the negligence (6 items), is valid and reliable and has a strong theoretical background.