Ubeydullah B. Sa‘d ez-Zührî (ö. 260/874) ve tarihçiliği üzerine

Abstract

İslâmî ilimlerin gelişmesinde hicrî II. ve III. yüzyıldaki âlimlerin çalışmalarının önemi büyüktür. Bu dönemde özellikle kıraat, fıkıh, hadis, siyer ve İslâm tarihi gibi alanlarda otorite kabul edilen birçok ilim adamı yaşamıştır. Kıraatte Nâfi‘ b. Abdurrahman (ö. 169/785), Ya‘kûb el-Hadramî (ö. 205/821) ve Halef b. Hişâm el-Bezzâr (ö. 229/844); hadiste Abdürrezzâk (ö. 211/826-27), Ahmed b. Hanbel (ö. 241/855) ve Yahyâ b. Maîn (ö. 233/848); fıkıhta Ebû Yûsuf (ö. 182/798), Mâlik b. Enes (ö. 179/795) ve Şâfiî (ö. 204/820); siyer ve İslâm tarihinde İbn İshâk (ö. 151/768), Vâkıdî (ö. 207/823), Ebû Ma‘şer es-Sindî (ö. 170/787), Seyf b. Ömer et-Temîmî (ö. 180/796) ve Halîfe b. Hayyât (ö. 240/854-55) gibi âlimler buna örnek olarak verilebilir. Kıraat, hadis, siyer ve İslâm tarihinde önemli bir yeri olan Ubeydullah b. Sa‘d ez-Zührî de bu dönemde yaşamıştır. Hadiste güvenilir bir ravi olan Ubeydullah b. Sa‘d, meşhur Nâfi‘ kıraatini amcası Ya‘kûb b. İbrâhim’den (ö. 208/824) almış ve öğrencilerine nakletmiştir. Bir süre kadılık da yapan Ubeydullah, meşhur siyer âlimi İbn İshâk’ın Sîret’inin İbrâhim b. Sa‘d nüshasını amcası Ya‘kûb b. İbrâhim’den dinlemiştir. Ubeydullah’ın dinleyerek rivayet hakkını elde ettiği, hatta bazı ilavelerde bulunarak oluşturduğu yeni nüshanın Ziyâeddin el-Makdisî’nin (ö. 643/1245) yaşadığı hicrî VII. yüzyıla kadar tedavülde kaldığı anlaşılmaktadır. Ayrıca, özellikle İbn Asâkir Târîh’inde bu nüshadan çok sayıda alıntı yapmaktadır. Onun yaptığı bu alıntılar sayesinde Ubeydullah’ın Sîret nüshası hakkında önemli tespit ve değerlendirmeler yapılabilmektedir. Meselâ, Ubeydullah’ın bu nüshaya ilavelerde bulunduğu belirtilmektedir. Ayrıca o sadece İbn İshâk rivayetleriyle yetinmemiş bilhassa amcası Ya‘kûb b. İbrâhim başta olmak üzere babası Sa‘d b. İbrâhim, Hârûn b. Ma‘rûf ve Heysem b. Hârice gibi birçok hocasından siyer ve İslâm tarihine dair çok sayıda rivayet aktarmaktadır. Bunların yanında Ubeydullah, dört halife devrinin önemli tarihçisi ve kaynaklarından olan Seyf b. Ömer’in eserlerinin önemli bir ravisi olduğu belirtilmektedir. Nitekim Taberî Târîh’inde hocası Ubeydullah b. Sa‘d’ın Ya‘kûb b. İbrâhim vasıtasıyla Seyf b. Ömer’in 62 rivayetine yer vermektedir. Dolayısıyla Ubeydullah b. Sa‘d’ın sadece bir hadis ravisi değil bilhassa siyer ve İslâm tarihi dâhil birçok ilim dalında önemli bir mevkii olduğu anlaşılmaktadır. Ubeydullah b. Sa‘d’ın çok yönlü bir âlim olmasına rağmen hakkında müstakil bir çalışma tespit edilememiştir. Bununla birlikte, Ubeydullah b. Sa‘d’ın siyer ve İslâm tarihi alanındaki katkılarına dair bazı çalışmalarda atıflar bulunmakla beraber bunlarda onun rivayetlerinin içeriği ve niteliği hakkında detaylı bilgi verilmemektedir. Dolayısıyla konunun eksik kalan bu yönlerinin tamamlanmaya çalışılan bu araştırmada ilk olarak Ubeydullah b. Sa‘d’ın hayatı ele alınmıştır. Sonra sırasıyla ilmî kişiliği, eserleri ve vefatı hakkında bilgi verilmiştir. Ardından Ubeydullah’ın siyer ve İslâm tarihi ile alakalı rivayetleri kaynak, içerik ve öne çıkan özellikler açısından ele alınmış ve bazı değerlendirmeler yapılmıştır. Bu çalışmayla Ubeydullah b. Sa‘d’ın sadece bir kıraat ve hadis ravisi olmayıp siyer ve İslâm tarihinde belirleyici bir konumda olduğu; hatta bu alanda bir eser veya eserler sahibi olduğu görüşüne varılmıştır. Taberî ve İbn Asâkir gibi önemli iki tarihçinin Ubeydullah b. Sa‘d’ın rivayetlerine sıkça yer verip, bir nevi ona itibar etmeleri bu görüşü desteklemektedir. Ayrıca Ubeydullah b. Sa‘d’ın söz konusu rivayetlerinin, İbn İshâk’ın Sîret’inin aslında genel bir tarih kitabı şeklinde telif edildiği görüşünü destekler içerikte olduğu anlaşılmaktadır. Bu tarz çalışmalarla Sîret’in nüsha ravileri arasındaki farklılıkların detaylı bir şekilde incelendiğinde daha iyi anlaşılacağı da düşünülmektedir.

The works of the scholars who lived in Hijri II and III. centuries are of great importance in the development of Islamic sciences. In this period, there lived many scholars who are accepted as authority in fields such as qıraat, fiqh, hadith, sîrah (the life of the Prophet Muhammad) and Islamic history. In Qiraat Nâfi‘ b. Abd al-Rahmân (d. 169/785), Ya‘qûb elHadramî (d. 205/821) and Halef b. Hisham al-Bazzâr (d. 229/844); In hadith, ‘Abd al-Razzâq (d. 211/826-27), Ahmad b. Hanbal (d. 241/855) and Yahyâ b. Maîn (d. 233/848); Abû Yûsuf (d. 182/798) in fiqh, Mâlik b. Anas (d. 179/795) and Shâfi‘î (d. 204/820); Ibn Ishâq (d. 151/768), al-Wâqidî (d. 207/823), Abû Ma‘shar al-Sindî (d. 170/787), Sayf b. ‘Umar alTamîmî (d. 180/796) and Khalîfa b. Khayyât (d. 240/854-55) such as scholars can be given as an example. ‘Ubeydullâh b. Sa‘d al-Zuhrî, who has an important place in qiraat, hadith, sîrah and Islamic history also lived in this period. ‘Ubeydullâh b. Sa‘d, a reliable narrator in hadith, received the famous Nâfi‘ qıraat from his uncle Ya‘qûb b. Ibrahim (d. 208/824) and transmitted it to his students. ‘Ubeydullâh, who also worked as a judge for a while, heard from his uncle Ya‘qûb b. Ibrahim the Ibrahim b. Sa‘d version of the Sîrât which written by the famous sîrah scholar Ibn Ishâq. It has been determined that this version of ‘Ubeydullâh obtained the right to narrate by listening, and even the new version which he created by making some additions, remained in circulation until the Hijrî seventh century, when Ziyâ’ al-din al-Makdisî (d. 643/1245) lived. Moreover, Ibn ‘Asâkir in particular quotes a lot from this version, especially in his Târîkh. Thanks to these quotations he made, important determinations and evaluations can be made about Sîrat version of ‘Ubeydullâh. For example, it is stated that ‘Ubeydullâh made additions to this version. In addition, he does not content himself with the narrations of Ibn Ishâq alone, but quotes many narrations about sîrah and Islamic history from many of his teachers, especially his uncle Ya‘qûb b. Ibrahim and his father Sa‘d b. Ibrahim and Hârûn b. Ma‘rûf and Heysem b. Hârice. In addition to these, ‘Ubeydullâh is stated to be an important narrator of the works of Sayf b. ‘Umar who is one of the important historians and sources of the period of the four khalîfa (caliphs). As a matter of fact, al-Tabarî includes 62 narrations of Sayf b. ‘Umar which narreted from his teacher ‘Ubeydullâh b. Sa‘d through Ya‘qûb b. Ibrahim in his Târîkh. Therefore, It is understood that Ubeydullah b. Sa‘d was not only a hadith narrator, but also an important figure in many branches of science, especially in sîrah and Islamic history. Despite the fact that ‘Ubeydullâh b. Sa‘d was a versatile scholar, no independent study could be found about him. Although there are references to ‘Ubeydullâh b. Sa‘d’s contributions in the field of sîrah and Islamic history in some studies, they don’t provide detailed information about the content and quality of ‘Ubeydullâh b. Sa‘d’s narrations. Therefore, in this study, which tries to complete these missing aspects of the subject, the life of ‘Ubeydullâh b. Sa‘d is discussed first. Then, information about his scientific personality, his works and his death is given respectively. Then, ‘Ubeydullâh’s narrations related to sîrah and Islamic history are analyzed in term of source, content and prominent features and some evaluations are made. This study concludes that ‘Ubeydullâh b. Sa‘d was not only a narrator of qiraat and hadith, but also had a decisive position in sîrah and history of Islam; and even it has been reached the opinion that he has a work or works in this field. This view is supported by the fact that two important historians such as al-Tabarî and Ibn ‘Asâkir frequently cited ‘Ubeydullâh b. Sa‘d’s narrations and gave him some kind of respect/credit. In addition, it is understood that the narrations of ‘Ubeydullâh b. Sa‘d support the view that Ibn Ishâq’s Sîrat was originally written as a general history book. It is also thought that such studies will provide a better understanding of the differences between the narrators of the versions of the Sîrat when analyzed in detail.