Osmanlı Dönemi türev piyasa örneği olarak selem akdi ve tartışmaları

Abstract

Finans dünyası, geçmişten bugüne hızlı bir gelişim ve değişim göstermektedir. Bu gelişim ve değişimi etkileyen faktörlerin başında, insanlar ya da kurumların ilgili dönemlerdeki ihtiyaçları ve istekleri gelmektedir. Dolayısıyla günümüz finans sorunlarının daha iyi anlaşılması, geçmiş örnekler üzerinden değerlendirmeleri ve sorgulamaları kapsayan finans tarihinin özümsenmesine bağlıdır. İslamî finans anlayışının temeli, ticareti teşvik etmek ve üretim sürekliliğini sağlamaktır. Özellikle paranın ticari amaçlar doğrultusunda kullanımı ve faiz yasağı anlayışı, İslamî finans anlayışının temel çizgilerini oluşturur. İslamî finans ürünleri geçmişten günümüze çok çeşitli isimlerle var olagelmiştir. Örneğin sukuk, murabaha, mudaraba, müşareke, tekafül ve selem bunlardan ilk akla gelenlerdir. Bu çalışmada İslamî finans ürünlerinden selem akdi, Osmanlı dönemi âlimlerinden Darendeli Hamza Efendi tarafından kaleme alınan “Ticaret ya da Finans Risalesi” diyebileceğimiz eserinde selem ilkeleri kapsamında değerlendirilmiş ve günümüz türev piyasa ürünleri ile karşılaştırılmıştır. Böylece türev piyasaların geçmişten bugüne gelen amaç, kurum, kullanım, işlem ve ilkeler bazındaki değişimi ve gelişimi gösterilmeye çalışılmıştır. Günümüz dünyasında türev piyasa ürünleri; forward, futures, opsiyon ve swap olmak üzere dört temel finansal üründen oluşmaktadır. Özellikle 1980’li yıllardan sonra dünya genelinde kullanım yoğunluğu artan bu ürünler, çok farklı isim ve işlemlerle kendisine yer bulmaktadır. Bu ürünlerden daha çok selem akdi ile ilişkilendirilen forward sözleşmeler, sadece tezgâh üstü piyasalarda işlem görürken; futures sözleşmeleri sadece borsalarda; opsiyonlar hem borsalarda hem de tezgâh üstü piyasalarda ve swaplar ise sadece tezgâh üstü piyasalarda işlem görürler. Bu noktadan hareketle forward dışındaki ürünlerin İslamî finans alanındaki karşılığı “İstisna akdi” olarak da ifade edilebilir. Selem akitleri, Osmanlı dönemine dayanan ve kendi döneminde bazı âlimlerin eserlerine konu olan anlaşmalardır. İlgili dönemde yapılan diğer işlemlerde olduğu gibi Selem’in de amacı, ribâya düşmemek ve yapılan işlemin hukuken uygun olmasıdır. Darendeli Hamza Efendi’nin risalesini kaleme almasındaki asıl amacı ise Osmanlı dönemi ticaretin tabi olduğu dilsel uyuşmazlıkların ortadan kaldırılması, yapılan alış verişlerin sahih olmasının, dinen hoş görülmeyen işlerden uzak olmasının sağlanması ve ribâ’dan sakınılmasıdır. Türev piyasaların kullanım amaçları ise birçok kitapta günümüz anlayışıyla açıklanmıştır. Genel olarak türev piyasalar üç amaçla işlem görürler. Bunlar; hedging, spekülasyon ve arbitrajdır. İlk amaç olan hedging ya da korunma amaçlı sözleşmeler, aslında selem anlaşmalarının da temelidir. İkinci amaç spekülasyondur. Spekülasyon bir ürünün gelecekteki fiyatına göre girilen pozisyonla ilgilidir. Türev piyasalarda alım ve satım olmak üzere iki pozisyon alınır. Alım pozisyonları, gelecekteki fiyat artışlarından korunmak; satım pozisyonları ise gelecekteki fiyat düşüşlerine karşı korunmak amaçlıdır. Ancak spekülasyon amacı günümüzde daha çok kazanmak odaklı değerlendirilmiş ve türev piyasaları yoğun kaldıraç anlayışı ile eleştirel kılmıştır. Üçüncü amaç olarak arbitrajda ise daha farklı bir amaç izlenmiş olup, risksiz kazanç imkânı elde edilmektedir. Çünkü bu sözleşmelerde aynı anda farklı bölgelerdeki fiyat değişiklikleri dikkate alınarak pozisyon alınır. Böylece emtia ya da ticaret erbabı, aynı zamanda farklı bölgelerden daha düşük fiyattan aldıkları ürünleri, kendi piyasalarında belli bir kâr ile satarlar. İşlem aynı anda gerçekleştiğinden kâr da bugünden belirli olabilecektir. Bu çalışmada Osmanlı dönemi İstanbul ve Bap Mahkemesi örnekleri üzerinden selem akdi uyuşmazlıklarına ait orijinal karar metinlerinin transkripsiyonu ve Türkçeleştirilmiş içerikleri sunulmuştur. İlaveten bu metin örnekleri üzerinden günümüz katılım bankacılığı anlayışı dikkate alınarak yorumlamalar ve değerlendirmeler yapılmaya çalışılmıştır. Sonuç olarak selem akdi, geçmişten bugüne taşınan İslamî finans ürünlerinden birisidir. Ancak geçmiş dönemlerden farklı olarak günümüzde uygulama alanı, sadece katılım bankacılığı kapsamında yer almaktadır ve çok daha kısıtlı uygulanabilmektedir.

The world of finance has been undergoing rapid development and change from the past to the present. The primary factors affecting this development and change are the needs and desires of people or organizations in the relevant periods. Therefore, a better understanding of today's financial problems depends on the assimilation of the history of finance, which includes evaluations and inquiries based on past examples. The basis of Islamic finance is to encourage trade and ensure the continuity of production. In particular, the use of money for commercial purposes and the prohibition of interest constitute the primary lines of Islamic finance. Islamic finance products have existed under various names from the past to the present. For example, sukuk, murabaha, mudaraba, musharakah, takaful and selem are the first ones that come to mind. In this study, the selem contract, one of the Islamic finance products, is evaluated within the scope of the principles of selem in the "Trade or Finance Treatise" written by Hamza Efendi of Darendeli, one of the scholars of the Ottoman period, and compared with today's derivative market products. Thus, it attempted to show the change and development of derivative markets from the past to the present based on purpose, institution, usage, transaction and principles. Nowadays, derivative market products consist of four essential financial products: forwards, futures, options and swaps. These products, which have increased in intensity of use worldwide, especially after the 1980s, have many different names and transactions. While forward contracts, more commonly associated with the contract of sale, are traded only in over-the-counter markets, futures contracts are traded only in stock exchanges, options are traded both in stock and over-the-counter markets, and swaps are traded only in over-thecounter markets. From this point of view, the equivalent of products other than forwards in Islamic finance can also be referred to as "Contract of Istisnâ". Selem contracts are agreements that date back to the Ottoman period and they were the subject of the works of some scholars in their period. As with other transactions in the relevant period, the purpose of Selem is to avoid ribâ and to ensure that the transaction is legally appropriate. Darendeli Hamza Efendi's main purpose in writing his Risala was to resolve the linguistic conflicts that the Ottoman Period trade was subject to, to ensure that the trade was valid are religiously appropriate and to avoid ribâ. The purposes of derivatives markets are explained in many books with today's understanding. In general, derivative markets are traded for three purposes. These are Hedging, Speculation and Arbitrage. The first objective, hedging or hedging contracts, is, in fact, the basis of selem agreements. The second objective is speculation. Speculation relates to the position taken concerning the future price of a product. In derivatives markets, two positions are taken: buy and sell. Buy positions are taken to hedge against future price increases, while sell positions are taken to hedge against future price decreases. However, the aim of speculation is nowadays more focused on earning, and derivatives markets have been criticized for their heavy leverage. The third objective, arbitrage, provides risk-free earnings. In these contracts, positions are taken by simultaneously considering price changes in different regions. Thus, commodity or trade traders sell the products they buy at lower prices in different regions simultaneously in their markets at a certain profit. Since the transaction coincides, the profit can be determined at the time of the transaction. In this study, the decisions of the Istanbul and Bap Court of the Ottoman period on the selem contract conflicts are presented with the transcription of the original text and their Turkish content, and interpretations and evaluations are tried to be made by considering today's understanding of participation banking. In conclusion, the selem contract is one of the Islamic finance products used from past to present. However, unlike the past periods, its application area today is only within the scope of participation banking and can be applied much more limited.