Türk akınlarına karşı Sasanilerin inşa ettiği Gürgan Seddi (Sedd-i İskender)

Abstract

Tarihte büyük savunma duvarları genellikle atlı-göçebe kültüre mensup kavimlerin saldırılarından korunmak amacıyla yerleşik kültürler tarafından inşa edilmiştir. Türk kavimlerinin akınlarına maruz kalan Çinliler, meşhur Çin seddini inşa etmişlerdir. Türklerin güneyden akınlarda bulunduğu diğer önemli bir yerleşik kültür ise İran olmuştur. Mitolojik dönemlerden itibaren izleri görülen bu akınlar, özellikle Hazar denizinin doğusundan ve batısından yapılmıştır. İran hanedanları da tarih boyunca sürekli olarak saldırıya uğrayan bu iki bölgede çeşitli savunma tedbirleri almışlardır. Başlangıçta kaleler ve istihkâmlar yaptırmışlar, bunların yetersiz kalması üzerine büyük savunma duvarları (sedler) inşa ettirmişlerdir. Bu amaçla, Hazar’ın güneyinde ve güney doğusunda, Gürgan ovasında, Gürgan ve Temîşe sedleri inşa edilmiştir. Bereketli Gürgan ovası tarih boyunca siyasi, askerî ve ticari açıdan önemli bir bölge olmuştur. Burada eski çağlardan beri çok sayıda şehir ve kalenin inşa edildiği bilinmektedir. Bölgedeki en önemli tarihi eser ise Gürgan seddidir. Bu konuda Türkiye’de müstakil hiçbir çalışma ve yayın yapılmamıştır. Bu sedde dair İranlı ve İngiliz bilim insanları önemli araştırmalar yapmışlardır. Ancak seddin ne zaman ve hangi amaçla yapıldığı, Gürgan ve Temîşe sedlerinin iki ayrı sed olup olmadığı, sedlerin deniz içindeki uzantılarının nasıl inşa edildiği gibi sorular tam olarak çözümlenememiştir. Bu meseleler ele alınırken öncelikle Gürgan ovasının coğrafyası ve tarihi üzerinde durulmalıdır. Sedde verilen tarihî isimler, sözlü gelenek açısından tahlil edilmelidir. Daha önemlisi Hazar çevresinde gelişen tarihteki Türk-Fars mücadeleleri bütünüyle göz önünde tutularak, tarihî kaynaklardaki bilgilerin değerlendirilmesi gereklidir. Özellikle Orta Çağ Arap-Fars kaynaklarında sedde ve seddin deniz içindeki kısmının inşasına dair önemli bilgiler bulunmaktadır. 2005 yılından itibaren yapılan kapsamlı yüzey, arkeolojik ve su altı araştırmalarının sonuçları bu bilgiler ışığında değerlendirilmelidir. Tarih boyunca bu seddin kuzeyinde sürekli olarak çeşitli Türk kavimleri yaşamış ve bölgeye akınlarda bulunmuşlardır. Seddin yapım tarihi olarak, Eftalitler karşısında mağlup olan Sasani hükümdarı I. Firuz dönemi öne çıkmaktadır. Gürgan seddinin hızlı bir şekilde inşa edildiği arkeolojik incelemelerden anlaşılmıştır. Sedde verilen Farsça isimler (Sedd-i Firuz, Sedd-i Anuşirvan), Orta Çağ kaynaklarındaki bilgiler ve son yapılan arkeolojik testler bu görüşü doğrulamaktadır. Eftalit baskıları neticesinde, I. Firuz döneminde bu seddin inşa edildiği, I. Hüsrev Anuşirvan zamanında ise seddin onarıldığı ve ilaveler yapıldığı anlaşılmaktadır. Seddin deniz içindeki uzantılarının inşası, yani Derbend regresyonu denilen Hazar denizindeki su seviyesinin çekilmesi meselesi ile ilgili olarak, İbnü’l Esir, Mesudî ve Belâzuri’nin eserlerinde daha önceki yayınlarda değerlendirilmeyen önemli bilgiler bulunmaktadır. Bu kaynaklarda yer alan Firuz dönemindeki yedi yıl süren kuraklık, Sasanilerin su içinde duvar inşa etme teknolojisine dair bilgiler meseleye yeni izahlar getirebilmektedir. Gürgan ve Temîşe sedlerinin aynı seddin iki parçası olduğu, bu sed ile Gürgan ovasının hem denizden hem de karadan gelebilecek tehditlere karşı korunmaya çalışıldığı görülmektedir.

In history, great defensive walls have been built by the sedentary cultures with an objective to defend themselves against the attacks of horse-nomadic culture. The Chinese, who are exposed to the attacks of Turks, have built the famous Great Wall of China to defend themselves. Another important sedentary culture is Iran that Turks attacked from the south. These attacks which could be traced back to mythological period were carried out from the east and west of the Caspian Sea. Persians Dynasties have always resorted to a variety of defensive measures against these attacks in this two regions throughout the history. At the beginning, they have built castles and fortifications, seeing that they are insufficient, they have build great defensive walls. Gorgan and Tammisha walls have been built in the Gorgan plain at the south and southeast of the Caspian for that purpose. The ‘Great Wall of Gorgan’ also, incorrectly, known as ‘Alexander’s Wall’, runs from the southeast corner of the Caspian Sea for at least 195 km eastwards, into the Elburz Mountains. Its western terminal was flooded by the rising waters of the Caspian Sea, while to the east it runs into the mountainous landscape of the Elburz Mountains. It is, to our knowledge, the longest ancient barrier between the Hungarian Plain and China. The scale of the Wall of Gorgan compares also favourably with that of the most elaborate ancient barriers in Europe. Contrary to earlier hypotheses, it was not built period of the Parthians, let alone the Macedonian king Alexander. Recent scientific dating places its construction firmly in the fifth or, possibly, early sixth century CE, a period when the Sasanian Empire was involved in frequent armed conflicts with the Hephthalites. In this study sought to answer the question that, when this wall was built and for what reason, whether Gorgan and Tammisha walls were two separate walls or not and how extensions of the wall within the sea were built. Fertile Gorgan plain has been a significant region in terms of political, military and commercial sense throughout the history. It has been known that there are numbers of cities and castles are built since ancient times. The most important historical artifact in the region is Gorgan wall. In Turkey, there has not been any independent study or publication on that issue. Persian and English scientists have done extensive work about this wall. However, there are some questions left unanswered that when this wall was built and for what reason, whether Gorgan and Tammisha walls were two separate walls or not and how extensions of the wall within the sea were built. While examining these questions, the geography and history of Gorgan should primarily be considered. Historical names of the wall should be analysed in terms of oral tradition. It is required to evaluate the information in the historical sources in consideration of Turkish-Persian struggles entirely occurred around the Caspian in history. There is significant information about the wall and building of the section within the sea in the Arab-Persian sources particularly in the middle age. The results of the comprehensive surface, archeologic and underwater researches conducted as of 2005 should be evaluated in the light of this information. Various Turkish tribes have always lived and raided to this region in the north of this wall throughout the history. The construction date of this wall dates back to I. Firuz time, ruler of Sassanid, who was defeated against the Hephthalites. It is understood from the archaeological examinations that the wall of Gorgan was built in a fast fashion. Persian names of the wall (Sedd-i Firuz, Sedd-i Anuşirvan), information in the middle age sources and recent archaeological tests have verified this opinion. It is understood that this wall is constructed at the time of I. Firuz as a result of attacks of Hephthalites and some reparations and additions have been made to the wall at the time of I. Husrev Anuşirvan. There are some material information, which are not assessed in the previous publications, in the works of İbnü’l Esir, Mesudî and Belâzuri in relation to construction of the wall's extension within the sea also known as the withdrawal of the water level in the Caspian sea that is mountain pass regression. We can provide new explanations about the issue thanks to information in these sources about the drought which had last for seven years in the terms of I. Firuz and technology of Sassanids to build wall within the water. It is considered that Gorgan and Tammisha are the two parts of the same wall, plain of Gorgan was tried to be protected against the attacks both from sea and land