Gazzâlî düşüncesinde eğitimin fıtrat ve mizaç ile ilişkisi

Abstract

İnsanın eğitim vasıtasıyla değişebildiği ve dönüşebildiğini ifade eden eğitimin imkânı meselesi, büyük ölçüde insan tabiatının mahiyeti çerçevesinde tartışılır. Çünkü insan tabiatı, eğitimin işleyeceği yatkınlık ve istidatları ifade eder. Bu çalışmada Gazzâlî düşüncesinde insanın aslî tabiatlarını ifade eden fıtrat ve mizacın anlamları, nasıl farklılaştıkları ve bunların eğitim süreci açısından nasıl anlaşılabileceği üzerinde durulmaktadır. Çalışmada bu iki kavrama odaklanılmasının amacı, fıtrat ve mizacın Gazzâlî düşüncesinde eğitimin kapsamı ve içeriğini belirleyen merkezî kavramlardan olmasıdır. Çalışma, literatürde bu kavramlara Gazzâlî özelinde odaklanan çalışma bulunmadığından büyük ölçüde birincil kaynakların değerlendirilmesine dayanmaktadır. Gazzâlî düşüncesinde fıtrat ve mizaç, eğitimin mümkün olduğunu ifade etmekle birlikte, onun sınırlarını da belirler. İnsanı ruh ve bedenden müteşekkil bir varlık olarak gören Gazzâlî’ye göre fıtrat, insanın ruhî yönünün tabiatını ifade ederken; mizaç, insanın bedenî yönünün tabiatına işaret eder. Gazzâlî fıtratı farklı anlamlarda kullanıyor olsa da onun fıtrata yüklediği asıl anlam, tüm insanların yaratıcısını bilme istidadıdır. İnsanların bu dünyaya gelirken fıtratlarında hazır buldukları bu istidat, insana yaratıcısını ve eşyâyı tanımanın imkânını sunar ve her insan için ortaktır. Mizaç ise fıtrattan farklı olarak Gazzâlî düşüncesinde tek bir anlamda kullanılır: Mizaç, insanın karakter özelliklerinin ve yatkınlıklarının en genel ifadesidir. Gazzâlî’nin büyük ölçüde İbn Sînâ felsefesinden tevarüs ettiği mizaç anlayışına göre her insanın mizacı farklıdır. Fıtratın aksine her insan için biricik olan mizaç, aynı zamanda eğitimin sınırını belirleyen unsurdur.