Fezâilü’l-Kur’ân rivayetlerinin kullanımında farklı bir yaklaşım: İbn Kesîr’in Fezâilü’l-Kur’ân’ı

Abstract

Fezâilü’l-Kur’ân rivayetleri tefsirlerde genellikle sûrelerin tefsirine başlarken, bazı tefsirlerde ise sûrelerin tefsirinin sonunda nakledilmiştir. İbn Kesîr (ö. 774/1373) de diğer müfessirler gibi tefsirinde fezâilü’l-Kur’ân rivayetlerine yer vermiştir. Ancak onlardan farklı olarak söz konusu rivayetlere dair tefsirinin başında “Fezâilü’l-Kur’ân” başlığıyla bir bölüm açmıştır. İbn Kesîr’in tefsirinin başına koyduğu zeyl mahiyetindeki bu çalışması fezâilü’l-Kur’ân rivayetlerini istihdam etme yöntem ve amacı bakımından da fezâilü’l-Kur’ân rivayetlerine yer veren diğer tefsirlerden ayrılmaktadır. Ancak hem müstakil bir bölümde fezâilü’l-Kur’ân rivayetlerine yer vermesi hem de muhtevası bakımından müstakil fezâilü’l-Kur’ân eserleriyle benzerlik arz etmektedir. Belki de bu benzerlikten dolayı onun tefsirinin başına koyduğu bölüm fezâilü’l-Kur’ân literatürüne ilişkin yapılan çalışmalarda müstakil fezâilü’l-Kur’ân eseri olarak değerlendirilmiştir. Ne var ki İbn Kesîr’in bu çalışması daha ziyade bir şerh niteliğindedir. Zira İbn Kesîr burada Buhârî’nin Sahîh’indeki “Kitâbu fezâili’l-Kur’ân” bölümündeki rivayetleri esas almış ve bu rivayetleri şerh etmiştir. Rivayetlerin tahricini yapmak ve rivayetlerin hem metnine hem de senedine yönelik izahlarda bulunmak şerh esnasında kullandığı temel yöntemlerdir. İbn Kesîr, Sahîh-i Buhârî’den iktibas ettiği bölümde sûre ve âyetlerin faziletiyle doğrudan ilgili hadislere yer vermemiş, bunları tefsirinin içinde belli sûre ve ayetler bağlamında nakletmiştir. Diğer kaynaklarda rivayet edilen fezâilü’l-Kur’ân rivayetlerini ise Buhârî rivayetlerini şerh esnasında aktarmıştır. Dolayısıyla İbn Kesîr’in eseri, amacı fezâilü’l-Kur’ân rivayetlerini ilgili bab başlıkları altında derleyerek aktarmak olan müstakil fezâilü’l-Kur’ân eserlerinden hem yapısal olarak hem de rivayetleri nakletme amacı açısından ayrılmaktadır. İbn Kesîr eserinde Sahîh-i Buhârî dışındaki kaynaklardan naklettiği rivayetlerle ilgili hadisçi titizliğiyle hareket etmiş ve bu rivayetlerle ilgili detaylı sıhhat değerlendirmelerine yer vermiştir. Onun bu uygulaması da çalışmasını rivayetlerin sıhhatine dair değerlendirmelerin daha az olduğu müstakil eserlerden farklı kılmaktadır. Bu nedenle İbn Kesîr’in eseri her ne kadar müstakil fezâilü’l-Kur’ân literatüründeki eserlerle benzerlik arz etse de söz konusu eserlerden belli yönlerden ayrılan kendine özgü bir çalışmadır. Makalenin amacı İbn Kesîr’in fezâilü’l-Kur’ân’ının, rivayetlerin sadece nakliyle yetinilmeyip bu rivayetlerin dönemin hadis şerhçiliğine denk düşecek şekilde izah edilmesi bakımından özgünlüğünü ortaya koymaktır. Bu bağlamda makalede İbn Kesîr’in eseri hadis şerhçiliği açısından da ele alınmıştır. İbn Kesîr’in, şerh ettiği Buhârî rivayetlerinin sıhhatine dair açıklamalara yer vermezken diğer kaynaklardan aktardığı rivayetler için detaylı sıhhat değerlendirmeleri yapması, tenkidden ziyade izah ve bilgilendirme amaçlı bir şerh yöntemi ortaya koyduğunu göstermektedir. Klasik dönem hadis şerhlerinde de görülen bu şerh yöntemi şerhe konu edilen esere atfedilen sahihlik vasfının bir sonucudur. Bu yönüyle eser klasik dönem şerhleriyle benzerlik arz etmektedir. İbn Kesîr şerh sırasında âyetlerden daha çok hadislere yer vermiştir. Onun bu tavrı da âyetlerle istişhâdın daha az rastlandığı zengin içerikli (olgun/klasik dönem) şerhlerdeki uygulamalarla örtüşmektedir. Bab-hadis uyumuna dair yaptığı izahlar ise şerhe konu edilen eserin yapısal özelliklerinin ve musannifinin görüşlerinin inceleme konusu yapıldığı hadis şerh anlayışına dönemsel olarak uygun düşmektedir. Eser belli bir hadis kitabının belli bir bölümü üzerine yapılan şerh olmasından dolayı derleme hadis şerhlerinden farklı uygulamalar içermektedir. Ayrıca İbn Kesîr’in Buhârî rivayetlerini şerh esnasında naklettiği rivayetlere ilişkin detaylı sıhhat değerlendirmelerine yer vermiş olması da onun eserini bu tür değerlendirmelerin çok nadir olduğu derleme hadis şerhlerinden farklı kılmaktadır.

The narrations of the fadhâil al-Qur’an are generally reported at the beginning of the interpretation of the surahs in tafseers, whereas in some commentaries, those are narrated at the end of the commentary of the surahs. Ibn Kathir, like other mufassirs, included the fadhâil al-Qur’an narrations in his tafseer. However, unlike them, he added a chapter named “Fadhâil al-Qur’an” at the beginning of his tafseer about the aforementioned narrations. This work which Ibn Kathir quoted from al-Sahih al-Bukhari and put as an addendum at the head of his tafseer, is different from other tafseers in terms of the content of fadhâil al-Qur’an and the method and purpose of employing them. However, it is similar to monographic works on the fadhâil al-Qur’an in terms of content and including the narrations of the fadhâil al-Qur’an in a separate chapter. Perhaps due to this similarity, it has been evaluated as a separate and independent work on fadhâil al-Qur’an in the studies on the literature of the fadhâil al-Qur’an. It should be noted that this work of Ibn Kathir is more like a hadith commentary (sharh), because Ibn Kathir took as basis the narrations in the “Kitâbu fadâil al-Qur’an” section of Bukhari's Sahih and commented them. The main methods used by Ibn Kathir during the commentary are to show sources (tahrich) of the narrations and to explain both the text and the sanad of them. Ibn Kathir did not include the hadiths directly related to the virtue of surahs and verses in the part he quoted from Sahih-i Bukhari, but he narrated them in the context of certain surahs and verses in his commentary. He also narrated fadhâil al-Qur’an narrations reported in other sources during the commentary of the Bukhari narrations. Therefore, the work of Ibn Kesir is separated from the monographic works of fezâilü'l-Quran, whose purpose is to compile and convey the narrations of the fezâilü'l-Quran under the related bab titles, both structurally and in terms of the purpose of transmitting the narrations. In his work, Ibn Kathir acted with the meticulousness of the muhaddith about the narrations he reported from sources other than Sahih-i Bukhari and included detailed authenticity evaluations about these narrations. This method makes his work different from monographic works in which there are fewer evaluations on the authenticity of the narrations. Therefore, although it is similar to the monographic works of the fadhâil al-Qur’an, it has also distinctive properties. The purpose of the article is to reveal the originality of Ibn Kathir’s fadhâil al-Qur’an, which didn’t confine itself only to the transmission of the narrations, but also explained these narrations in a way corresponding o the hadith commentary of its period. In this context, the work of Ibn Kathir is discussed in terms of hadith commentary. While Ibn Kesir does not include explanations about the authenticity of the Bukhari narrations, his detailed authenticity evaluations for the narrations he narrated from other sources show that he put forward a method of commentary for explanation and informing rather than criticism. This commentary method, which is also seen in the classical period hadith commentaries, is a result of the quality of authenticity attributed to the work that is the subject of the commentary. In this respect, the work is similar to the commentaries of the classical period. Ibn Kathir included more hadiths than verses during his commentary. This attitude of him coincides with the practices in rich content (ripe/classical period) hadith commentaries, in which istishhad with verses are less common. His explanations regarding the harmony of the Bab-hadith periodically correspond to the understanding of hadith commentary, in which the structural features of the work that is the subject of the commentary and the views of its musannif are examined. Since İbn Kathir’s work is an hadith commentary that made on a certain part of a certain hadith book, it contains different applications from compilation hadith commentaries. In addition, the fact that Ibn Kathir included detailed authenticity evaluations of the narrations he quoted during the commentry of the Bukhari narrations makes his work different from the compilation hadith commentaries in which such evaluations are very rare.