Bayat çayı havzası’nın (Afyonkarahisar) jeomorfolojisi

Abstract

Araştırma konusu olan Bayat Çayı Havzası, Afyonkarahisar ilinin kuzeydoğusunda, Eskişehir ilinin ise güneyinde yer almaktadır. Tamamıyla Afyonkarahisar ili sınırları içerisinde yer alan ve yaklaşık 596 km2 alana sahip olan havza, 4 adet ilçe sınırı içerisinde farklı alanlar kaplamaktadır. Ortalama yükseltisi 1235 metre olan havzanın çevre uzunluğu ise 194,4 km’dir. Havza, büyüklükleri 58 ila 172 km2 arasında değişen 5 adet alt havzaya sahiptir. Bu çalışmada Bayat Çayı Havzası’nın jeomorfolojik ve jeomorfolojiyle ilişkili özelliklerini değerlendirmek için farklı Coğrafi Bilgi Sistemleri (CBS) yazılım ve eklentilerinden yararlanılmıştır. Temel haritalandırma ve sayısallaştırma işlemleri için ArcGIS 10.8 yazılımı tercih edilirken, Kırmızı Rölyef Haritası (Red Relief Image Map) yapımında ise ArcGIS 10.8 ile birlikte Saga GIS 8.3.0 yazılımı kullanılmıştır. Havza ve alt havza sınırlarının belirlenmesinde ise ArcGIS 10.3.1 yazılımına entegre edilerek ArcSWAT yazılımı kullanılmıştır. Bu analizler sonucunda elde edilen verilerin analizi sonucunda araştırma sahasına ait haritalar ve çeşitli alan hesaplamaları yapılmış, bunlardan flüvyal, volkanik ve diğer yapısal jeomorfolojik özelliklerin yorumlanmasında yararlanılmıştır. Havzada farklı jeomorfolojik birimler bulunmaktadır. Bu jeomorfolojik birimler arasında en ilgi çekicileri volkanik birimler üzerinde gelişen şekillerdir. Sahada volkanik çıkış merkezleri, volkanik yapısal platolar, dağlık alanlar, plato alanları, ignimbirit platoları üzerinde açılmış vadiler, peribacaları, “V” vadiler, ovalar gibi jeomorfolojik birimler bulunmaktadır. Havzada Prekambriyen’den, Kuvaterner’e kadar farklı yaşlarda metamorfik, volkanik ve sedimanter kayaçlardan oluşmaktadır. Tektonik bakımdan çok fazla aktif olmayan sahanın gelişiminde daha çok volkanik faaliyetler rol oynamıştır. Miyosen yaşlı bu volkanik faaliyetin ürünleri daha çok havzanın batısında, güneyinde ve orta kısımlarında yer almaktadır. Sahanın en önemli jeomorfolojik sorunları; erozyon, su ve yağış yetersizliği ile gelen kuraklık, aşırı otlatma, yanlış arazi kullanımıdır. Turizm alanında değerli olabilecek volkanik yer şekilleri (peri bacaları, kırgıbayır topoğrafyası alanları gibi) önemli bir zenginliktir. Havzanın uzun ekseni boyunca Afyon-Ankara karayolunun geçmesi, yörenin gelişimi açısından önemlidir.

As the main focus of the research, The Bayat River Basin is located in the northeast of Afyonkarahisar province and in the south of Eskişehir province. The basin, which is completely within the borders of Afyonkarahisar province and has an area of approximately 596 km2, covers different areas within the borders of 4 districts. The mean elevation of the basin is 1235 meters and the perimeter length is 194.4 km. The basin has 5 sub-basins, ranging in size from 58 to 172 km2. In this research, different Geographic Information Systems (GIS) software and plug-ins have been used to evaluate the geomorphological and geomorphology-related features of the Bayat River Basin. While ArcGIS 10.8 software has been preferred for basic mapping and digitization operations, Saga GIS 8.3.0 software has been used together with ArcGIS 10.8 for the production of Red Relief Image Map. In determining the basin and sub-basin boundaries, ArcSWAT software has been integrated into ArcGIS 10.3.1 software and used. As a result of the analysis of the data obtained as a result of these analyzes, maps of the research area and various area calculations were made, and these were used in the interpretation of fluvial, volcanic and other structural geomorphological features. There are different geomorphological units in the basin. Among them, the most interesting ones are the formations that developed on volcanic units. There are also geomorphological units such as volcanic extrusion centers, volcanic structural plateaus, mountainous areas, plateau areas, valleys opened on ignimbirits, fairy chimneys, "V" valleys, plains. The basin consists of metamorphic, sedimentary rocks of different ages from Precambrian to Quaternary. More volcanic activities predominantly played a role in the development of the site, which was not very tectonically less active. The products of this Miocene-aged volcanic activity are mostly located in the west, south and central parts of the basin. The most important geomorphological problems of the field; erosion, drought caused by lack of water and precipitation, overgrazing and improper land use. Volcanic landforms (such as fairy chimneys, Kırgıbayır topography areas) that can be valuable in the field of tourism are an important wealth. The passing of the Afyon-Ankara highway along the long axis of the basin is important for the development of the region.