Türk mitolojisinde tek gözlü varlıklar

Abstract

İnsanlık tarihi boyunca görme eylemini gerçekleştiren göz, mitlere konu olmuştur. Mistik bir güç yüklenen göz sembolü, mitolojilerde çeşitli anlamlar ifade etmektedir. Bu anlamlar iyi ve kötü olarak birbirlerinden kesin çizgilerle ayrılmak üzere çift yönlüdür. Mitolojilerde göze yüklenen bu güç, çoğunlukla tek gözlü varlıklara atfedilmiştir. Böylece dünya mitolojisinde tek gözlü varlıklara dair birçok mit ortaya çıkmıştır. Farklı din ve inanca sahip insan topluluklarının birçoğunda bazı farklılıklarla birlikte yer alan tek gözlü varlıkların kaynağını din ve inançlardan aldığı görülmektedir. Bu tek gözlü varlıklar genellikle kötülükle ilişkilendirilse de kutsal kabul edilen tek gözlü tanrılar da mitlerde yer edinmiştir. Tezin konusu uzun bir tarihi geçmişe sahip ve geniş bir coğrafyaya yayılmış Türklerin mitolojik kaynaklarındaki tek gözlü varlıklardır. Bu çalışma yapılırken herhangi bir sınırlandırma yapılmadan tüm Türk yurtlarındaki tek gözlü varlıklar ele alınmış ve coğrafi bölgelere göre tasnif edilmiştir. Tezin amacı Türk mitlerinde yer alan tek gözlü varlıkların kökeni, özellikleri ve insanlarla olan ilişkilerini bütüncül bir bakış açısıyla ortaya koymaktır. Çünkü konuyla ilgili daha önce yapılmış çalışmalarda genellikle Tepegöz merkeze alınmıştır. Diğer tek gözlü varlıkların bütün yönleriyle ele alındığı bir çalışma yapılmamıştır. Konu bütüncül bir bakış açısıyla devamlılık halinde herhangi bir akademik çalışma türünde incelenmemiştir. Türklerin çok geniş coğrafyalara yayılmaları sebebiyle Türk mitlerinin dağınıklığı ve yazıya geç aktarılması en büyük problemi oluşturmaktadır. Bazı bölgelerdeki Türk mitlerinde tek gözlü varlıklara dair fazla bilgi bulunurken bazılarında ise daha azdır. Türk halklarının göç ve yayılmaları neticesinde din ve inanç değişimleri konuyla ilgili ayrı bir problemi meydana getirmektedir. Din ve inançlar mitleri doğrudan etkilemekte ve değiştirmektedir. Türk halklarının etnik oluşum süreçlerinde mitlerin ortaya çıkışı veya etkileşimini takip etmek de ayrı bir zorluğu beraberinde getirmektedir. Bu problemlerden hareketle önce Türk mitlerinin coğrafi tasnifi Türk halklarının tarihi gelişimlerine göre bölümler halinde yapılmıştır. Yöntem olarak her bir Türk halkının mitlerindeki tek gözlü varlıklar, önce tespit edilmiş, kökeni ve vasıfları araştırılmıştır. Daha sonra bu varlıkların arasındaki benzerlikler ve farklılıklar mukayese edilmeye çalışılmıştır. Yapılan çalışmaların neticesinde Türk mitlerinde yer alan tek gözlü varlıkların kökeni din ve inançtan hareketle Gök-Tanrı dini ve Şamanizm inancında kötü ruha dayanmaktadır. Diğer dinleri benimseyen Türkler arasında da bu inanç devam ettirilmiştir. İslamiyet’i kabul eden Türklerde ise dini tesirle kötü ruhların kökeninin cinlere dayandırıldığı anlaşılmaktadır. Bu varlıklar fiziken çirkin, korkunç, çok güçlü, devasa boyutlarda (genellikle dev), bazıları tek kollu, tek ayaklı olarak genellikle insan suretinde tasavvur edilmiştir. Ayrıca çeşitli hayvan şekillerine girebilen tek gözlü varlıklar, bazı mitlerde kavim olarak kaydedilmiştir. Türk mitlerinde tek gözlü varlıklar, karakter olarak genellikle kötü tabiatlı, insanlara zarar veren varlıklardır. Bu varlıkların insan yediğine ve onları esir ettiğine inanılmaktadır. Bazı mitlerde tek gözlü varlıkların kahramanın karşısında yer alan bir engel olduğu görülmektedir. Mitin devamında kahraman bu varlıkları öldürerek ön plana çıkmaktadır. Bazı mitlerde ise insanlar, kendilerini kurtarmak için bu varlıklarla mücadele etmiştir. Bunlara ek olarak mitlerde nadiren kahramana yardımcı, iyi huylu tek gözlü varlıklar da yer almaktadır. Bu durum Türk mitlerindeki dış tesirlerin etkisini göstermektedir.

The eyes, which fulfill the act of seeing, have been the subject of myths throughout the history of humanity. The eye symbol, attributed a mystic power, has several meanings in mythologies. These meanings are firmly separated into two sides as good and bad. This power charged to the eye in mythologies is attributed to one-eyed beings. Therefore, various myths about one-eyed beings have appeared in world mythology. It is obvious that one-eyed beings, which take place with some differences in many societies with different religions and beliefs, originate from religion and belief. Though these one-eyed beings are mostly associated with evil, one-eyed Gods who are considered sacred take their place in myths. This thesis is about the one-eyed beings in Turks’ -who have a long historical past and spread over wide geographies- mythological sources. During the process of this study, all one-eyed beings from all regions are taken into consideration and classified geographically without any geographical restrictions. This thesis aims to reveal the one-eyed beings’ origin, characteristics, and relations with human beings holistically. This is because the former studies were centered around cyclopes. No studies on other one-eyed beings in all their bearings have been conducted. The topic has not been examined consistently from a holistic perspective as an academic study. The biggest problems caused by Turks’ scatter to wide geographies are the disorganization of Turkish myths and them being written down late. While there is much information on one-eyed beings in Turkish myths in some regions, there is very little information in other parts. Turks’ change in religion and belief due to immigration and spread causes another problem about the topic. Religion and belief affect the myths directly and change them. Also, pursuing the occurrence of myths in the process of the formation of Turks’ ethnicity comes with another hardship. Based on these problems, firstly, the classification of Turkish myths is done in parts accordingly Turks’ historical developments. As a method, the one-eyed beings in Turkish myths have been determined first, and their origins and qualities have been researched. Then, the differences and similarities between these beings have been compared. As a result of these studies, the origins of one-eyed beings in Turkish myths are Tengrism and Shamanism coming from religion and belief. This belief has been proceeded by other Turks with different religions as well. It is seen that in Turks who converted to Islam, evil spirits originated from jinn with the influence of religion. These beings are demonstrated as ugly, scary, and being very strong, in huge forms (often as giants), some with one arm and foot in the shape of humans. Apart from this, one-eyed beings in the shape of different animals have been recorded as a race in some myths. One-eyed beings in Turkish myths are generally characteristically evil and harmful to human beings. These beings are believed to eat and capture humans. In some myths, one-eyed beings are seen as an obstacle for the hero. Later on in the myth, the hero rises to prominence killing these beings. In some myths, humans fight with these beings to save themselves. In addition, rarely helpful well mannered one-eyed beings take place in myths. This shows the influence of outside forces in Turkish myths.