Arap Dili ve belâgatında samt kavramının anlam derinliği

Abstract

Klasik Arap literatürü, sahip olduğu dilsel ve edebî yapısıyla duyguların en güzel şekilde aktarılabilmesine yönelik geniş imkânlar sunar. Mahfûzâtında bulunan kelime hazinesi ve bunların anlam dünyası, sadece kalıp ve lafızlardan müteşekkil bir dil olmadığının göstergesidir. Arap dilinde zihinlerdeki mana, somut göstergelerin yanında mütekellim tarafından susku yoluyla da muhatap kitleye iletilebilir. Bu durumu karşılayan kavram “samt” şeklinde ifade edilmiştir. İnsanın zihin dünyasında mutlak sessizlikten söz edilemez. Çünkü insan, varlığı anlama tebdil eylemek için yaratılmıştır ki bütün inanç, dil ve felsefe sistemlerinde insanı diğer varlıklardan ayıran “nâtıka” vasfı vurgulanmıştır. Fakat bu konuşma, sadece söz için gerekli olan envanteri içine alan bir konuşma türü değildir. Zira birçok dilde olduğu gibi Arap dili de belâgat kapsamına aldığı dinleme ve susmayı iletişim unsurlarından biri olarak kabul etmiştir. Hem anlamlı susmada hem de etkili dinlemede insanın bütün benliği devreye girer ve muhatabın bulunduğu duruma göre bazı mesajlar verir. Esasen kulakla başlayan bu durum bazen bir lafza bazen de sessizliğe bürünür. Görünen o ki susma, sözün siyak ve sibak bağlantısıdır. Susmanın edebî değerde olabilmesi için ise bir bağlam içinde görünmesi gerekir. Tam bu noktada “meânî” başta olmak üzere belâgatın bütün alanları samt kavramını inceleyen en geniş bilim alanlarıdır denilebilir. Çünkü samt, dilin derinliklerinde saklı olan edebî bir hüviyeti haizdir. Arap kültüründe daha pek çok kelime, bünyesinde “susma” anlamını taşımakla birlikte bu kavramların işaret etmiş oldukları iletişim ve sessizlik arasındaki dengeyi tespit edebilmek edebî açıdan en önemli hususlardan biridir. Zira sessizlik, bazen iletişimin bir parçası olarak kabul edilir ve düşünceyi derinleştirme veya duygusal bir ifade biçimi olarak kullanılırken bazen yalın bir sesten hâlî olma durumunu ortaya koyar. Bu nedenle susmanın etimolojisi, Arap toplumunun iletişim ve ifade biçimlerini anlamak için önemlidir. Kavram analizi açısından Arap dilinde “samt” kelimesinden sonra sırasıyla “sükût”, “insât”, “hudû’”, “isâha” gibi kavramların susma eylemine karşılık geldiği söylenebilir. Her birisinin müstakil anlam değeri olan bu kavramlar muktazâ-i hâle göre farklı kullanım alanlarına sahiptir. Ayrıca insanın ruh hali göz önünde bulundurulduğunda samtın beslendiği anlam merkezlerinin olduğu anlaşılmaktadır. Bunlardan ilki “hüzün ve düşünce” merkezidir. Nitekim özellikle Cahiliye kültüründe şairler, kelimelerin yetersiz kaldığı durumlarda susarak duygularını daha etkili bir şekilde ifade etme yoluna gitmişlerdir. İkinci olarak sessizliğin “bilginin ehemmiyeti”ne işaret ettiği bir vakıadır. Nitekim bir bilginin öğretilmesi veya paylaşılması gereken bir zamanda gerçekleşen sükût, bu bilginin özel ve değerli olduğunu vurgular. Samtın içeriğindeki bir diğer anlam yükü “hürmet ve muhabbet”tir. İlk bakışta muhabbet bizatihi kelimelerle sohbet etmek gibi anlaşılsa da Anadolu irfânında da “kalpten kalbe bir yol vardır görünmez” özdeyişi gereği esasen muhabbetin kaynağı sükûttur. Samt, Arap edebiyatında manzum ve mensur birçok farklı türde inceleme konusu olmuştur. Araştırmada zikredilen klasik kaynaklarda samt kavramının temel manaları, dilsel analizi ve belâgat yönü gibi hususlar değerlendirilirken susmanın mana özellikleri şiir, hikâye, anekdot ve özlü sözlerle delillendirilmiştir. Edebiyat alanı ile dirsek teması halinde olan İslâmî ilimler, felsefe ve tarih gibi ilim dalları alanında kaleme alınan eserlerde de konunun hassasiyetle incelendiği müşahede edilmektedir. Bütün bu ilim dallarında samt konusunda ulaşılan sonuç diline hâkim olan insanın benliğini kontrol edebileceği yönündedir. Esasen samt, her fırsatta konuşma ile top yekün susma arasında bir yer tutmaktadır. Zikredilen edebî derinlikten hareketle bu çalışmada da iletişim metotlarının önemli bir unsuru olan samt/susma kavramının anlam boyutları, Arap Dili ve Belâgatı perspektifinden ele alınmaya çalışılmıştır.

Classical Arabic literature, with its linguistic and literary structure, offers a wide range of opportunities to convey emotions most beautifully. The vocabulary and the world of meanings in its mahfūzāt indicate that it is not a language composed of mere phrases and words. In the Arabic language, the meaning in the minds can be conveyed to the addressee audience through silence and concrete indicators. The concept that meets this situation is expressed as "Samt." One cannot speak of absolute silence in the world of the human mind. Because human beings were created to transform existence into meaning, and all systems of belief, language and philosophy emphasize the quality of "nātıka" that distinguishes human beings from other beings. However, this speech is not a type of speech that includes only the inventory necessary for speech. As in many other languages, the Arabic language has accepted listening and silence as one of the elements of communication within the scope of eloquence. This is because in both meaningful silence and effective listening, the whole self of the human being comes into play and gives some messages according to the situation of the interlocutor. In fact, this situation, which starts with the ear, sometimes takes the form of a word and sometimes silence. It seems that silence is the connection between the words siyak and sibak. For silence to be of literary value, it must appear in a context. At this point, it can be said that all fields of rhetoric, especially "meānī," are the largest fields of science that examine the concept of samt because samt has a literary identity hidden in the depths of language. Although many other words in Arabic culture carry the meaning of "silence" within them, it is one of the most important literary aspects to be able to determine the balance between communication and silence that these concepts indicate. This is because silence is sometimes accepted as a part of communication and used as a way of deepening thought or emotional expression, while sometimes it reveals the state of being devoid of a simple voice. Therefore, the etymology of silence is important to understand the forms of communication and expression in Arabic society. In terms of conceptual analysis, the first word corresponding to the act of silence in the Arabic language is "samt". It is followed by concepts such as "sukūt," "insāt," "hudū'," "isāha"... respectively. These concepts, each of which has an independent meaning value, have different areas of use according to the situation. In addition, when the human state of mind is taken into consideration, it is seen that there are centers of meaning from which samt is nourished. The first of them is the center of "sorrow and thought." As a matter of fact, especially in the ignorance culture, poets used silence to express their feelings more effectively when words were insufficient. Secondly, it is a fact that silence points to the "importance of knowledge." Indeed, silence at a time when knowledge needs to be taught or shared emphasizes that this knowledge is special and valuable. Another load of meaning in the content of the samt is "reverence and affection". Although at first glance, the conversation is understood as chatting with words, in Anatolian lore, the source of conversation is actually silence, as per the maxim "There is a path from heart to heart that is invisible." Samt has been analyzed in many different genres in Arabic literature in verse and prose. While the basic meanings of the concept of samt, its linguistic analysis and rhetorical aspects were evaluated in the classical sources mentioned in the research, the semantic features of silence were evidenced with poems, stories, anecdotes and sayings. It is observed that the subject is examined sensitively in works written in the fields of science such as Islamic sciences, philosophy and history, which are in close contact with the field of literature. The conclusion reached about samt in all these branches of science is that a person who has control over his language can control his self. Essentially, samt occupies a place between speaking at every opportunity and total silence. Based on the aforementioned literary depth, in this study, the meaning dimensions of the concept of samt / silence, which is an important element of communication methods, have been tried to be discussed from the perspective of Arabic Language and Rhetoric.