Haremeyn evkaf müfettişliği sicilleri ekseninde vakıf problemleri ve çözüm yolları (1587-1615)

Abstract

Osmanlı Devleti’nde XVI. asrın sonlarında, Haremeyn Evkaf Nezaretinin tesis edilmesiyle Haremeyn vakıfları başta olmak üzere hanedan ve devlet adamlarının kurduğu vakıfların idaresinde önemli bir düzenlemeye gidilmiştir. Zira bu dönemde, hanedan ve devlet adamları vakıfları ile reayanın kurmuş olduğu Haremeyn vakıflarının idaresi, başında Darüssaade Ağası, onun altında da çeşitli kalemlerin bulunduğu Haremeyn Evkaf Nezaretine verilmiştir. Nezaret kurulduktan hemen sonra bu vakıflar özelinde geniş çapta teftiş faaliyetleri başlamıştır. Bu süreçte vakıflarla ilgili çok sayıda emir ve fermanlar da çıkartılarak vakıfların idaresindeki aksaklıklar giderilmeye ve varsa suistimallerin önüne geçilmeye çalışılmıştır. Haremeyn Evkaf Nezareti bünyesinde tesis edilen kalemlerden birisi olan Haremeyn Müfettişliği ise Nezaretin idaresindeki vakıfların tüm şer’î işlemlerini takip etmek ve davalarını dinlemekle yükümlü tutulmuştur. Bunun yanında, surre defterleri, vakıfların gelir ve gider kayıtları ile mütevellilere ait muhasebelerin kontrolleri de yine müfettişler tarafından gerçekleştirilmiştir. Müfettişliğin, Haremeyn Evkaf Nezareti ile birlikte kurulduğuna yönelik genel bir kanı bulunsa da arşiv kayıtları irdelendiğinde Nezaretten sonra tesis edilmiş olduğu anlaşılmaktadır. Bu çalışmada da müfettişliğin kendi tuttuğu siciller ve arşiv kaynakları baz alınarak hem Haremeyn Müfettişliğinin kurumsal yapısı hem de kuruluşundan sonra görev yapmış olan ilk 4 müfettişin kimliği belirlenmiştir. Ayrıca Nezaret bünyesinde görev yapan Haremeyn mütevellilerinin çalışma usulleri ortaya konulmuştur. Yine vakıflarla ilgili davaların türleri ile vakıf meselelerinin çözümlerine dikkat çekilerek, akarların kiralamaları, tamir ve keşiflerinin detayları da ele alınmıştır. Çalışmada, Haremeyn Müfettişliği sicillerinin yanı sıra diğer arşiv belgeleri ile İslam hukuku eserlerinden de yararlanılmıştır.

At the end of the 16th century in the Ottoman Empire, with the establishment of the Haramayn Awqaf Ministry, an important regulation was made in the administration of waqfs established by dynasties and statesmen, especially Haramayn waqfs. Because, in this period, the administration of the dynasty and statesman waqfs, as well as the Haramayn waqfs established by common people (reaya) was entrusted to the Haramayn Awqaf Ministry, which was headed by Darussaade Aga and under him were various departments. Immediately after the establishment of the Ministry, large-scale inspection activities began for the Haramayn waqf and the other waqfs. In this process, numerous orders and edicts (ferman) were issued to eliminate the problems in the administration of the waqfs and to prevent abuses, if any. The Haramayn Inspectorate, one of the units established within the Haramayn Awqaf Ministry, was obliged to follow all the sharia transactions and to listen to their cases of the waqfs under the administration of the Ministry. In addition, the inspectors were also responsible for checking the surrah books, the income and expenditure records of the waqfs, and the accounts of the trustees. Although there is a general opinion that the Haramayn Inspectorate was established together with the Haramayn Awqaf Ministry, when the archive records are examined, it is understood that it was established after the Ministry. In this study, based on the records kept by the Inspectorate itself and archival sources, both the institutional structure of the Haramayn Inspectorate and the identities of the first four inspectors who served after its establishment are determined. In addition, the working procedures of the Haramayn trustees who served under the Ministry were revealed. The types of lawsuits related to waqfs and the solutions of waqf issues are also highlighted, as well as the details of leases, repairs and explorations. In the study, besides the Haramayn Inspectorate records, other archival documents and works of Islamic law were also used.