Azerbaycan Muğam Müziği ve Türk Makam Müziği içinde ‘hümâyun’ makamının karşılaştırılması üzerine bir araştırma

Abstract

Azerbaycan Muğam Müziği ve Türk Makam Müziği ses sisteminin, XIII. yüzyılda yaşamış teorisyen ve icracı olan Safiyyüddin Abdülmümin Urmevî tarafından kurulan ve sistemci okul olarak da adlandırılan bir temele dayandığı bilinmektedir. Bununla birlikte, XIV. yüzyılın ikinci yarısında Azerbaycan’ın Maraga şehrinde doğan ve XV. yüzyılın önemli bir teorisyeni ve icracısı olan Abdülkâdir Merâgî’nin bu sistemi sağlam bir temel oturttuğu, geliştirdiği, Câmî’l-Elhan ve Makâsıdü’l-Elhan adlı eserleri ile bu sistemi Türkiye coğrafyasına taşıdığı da bilinmektedir. Merâgî’nin eserleri, bu konuda Urmevî ile birlikte ana kaynak niteliğindedir. Bu sebeple, Türk Makam Müziği ve Azerbaycan Muğam Müziği’nin aynı kaynaktan beslenen bir yapıdan doğduğu söylenebilir. Ayrıca, her iki ülkenin tarihsel süreç içinde sosyal, siyasal, eğitsel, kültürel ve sanatsal alanda yaşamış olduğu değişim ve etkileşimlerin müziklerine icrâ ve üslup farklılığı olarak yansıdığı, buna bağlı olarak da iki ülkenin makam müzikleri içinde aynı adlı makam olsa da ilgili makamın icra ve oluşum (seyir) özelliğinin farklı özellikler taşıdığı da ifade edilebilir. Bu araştırmada, Azerbaycan Muğam Müziği ve Türk Makam Müziği içinde yer alan Hümâyun Makamı’nın dizi ve seyir özelliklerinin iki ülkede nasıl kullanıldığını ve bu makamın icra biçiminin tarihsel süreç içinde hangi yönde gelişip değişime uğradığını ortaya koymak amaçlanmıştır. Bu amaç doğrultusunda, her iki makam müziği içinde Hümâyun Makamı’na ait seyir özelliklerini belirleyebilmek için Tarama Modeli kullanılmış, Azerbaycan ve Türkiye Makam Müziği’ne ait örnek Hümâyun eserler üzerinde betimsel analiz yapılmıştır. Bu araştırmanın sonucunda; Hümâyun muğamındaki eserlerin Batı Müziği terminolojisi ile ifade edildiği, ayrıca, icra esnasında bu perdelerin Batı Müziği anlayışı içinde değil, Tar’daki on yedili perde düzeni içinde seslendirilmeye devam edildiği, Hümâyun seyrinin çıkıcı başladığı, tam aralıkla DO veya LA perdesinde yedenli biçimde karar ettiği, Türk Makam Müziğinde ise inici-çıkıcı bir seyir yapısına sahip olduğu, seyir içinde Nişâbur geçki yapıldığı, 18.yüzyıl ve öncesinde Rast yedenli veya yedensiz tam karar ederken 18.yüzyıldan sonra Nim Zirgûle perdesinin de yeden olarak kullanılabildiği sonuçlarına ulaşılmıştır.

It is known that the sound system of Azerbaijan Mugam Music and Turkish Maqam Music is based on a foundation founded by the theorist and performer Safiyyuddin Abdulmumin Urmevi, who lived in the 13th century and is also called systemic school. However, Abdulkadir Meragi, who was born in the city of Maraga in Azerbaijan in the second half of the XIV century and who was an important theorist and performer of the 15th century, established and developed this system in his works named Cami'l-Elhan and Makasidu'l-Elhan. with this system it is known to carry the geography of Turkey. The works of Meragi are the main sources together with Urmevi on this subject. For this reason, it can be said that Turkish Maqam Music and Azerbaijani Mugam Music were born from a structure that is fed from the same source. In addition, the changes and interactions that both countries have experienced in the historical process in the social, political, educational, cultural and artistic fields are reflected in their music as a difference in performance and style. It can also be stated that the (melodic course) feature has different features. In this study, it was aimed to reveal how the sequence and performance features of Humayun Maqam, which is included in Azerbaijan Mugam Music and Turkish Maqam Music, were used in the two countries and in which direction the performance of this makam developed and changed in the historical process. For this purpose, the scan model was used to determine the course of music in both authorities Humayun Authority properties, Azerbaijan and Turkey monuments of the descriptive analysis on the sample Humayun Maqam has made music. As a result of this research; The works in Hümayun Mugam are expressed with Western Music terminology, and also, during the performance, these tones continued to be performed within the seventeen fret order in Tar, not within the understanding of Western Music, the performance of the Humayun began, and it is finished completely on the tone of DO or LA, In Turkish Maqam Music, on the other hand, it is concluded that Nim Zirgule could be used as a rule after the 18th century, while Rast made a complete decision with or without a 17th in the 18th century and before.